Τοξικοί άνθρωποι: Είναι τόσοι πολλοί ανάμεσά μας ή έχει χαθεί το νόημα της έννοιας

Ένας από τους όρος που κυκλοφορεί με τη βοήθεια και των μέσων κοινωνικών δικτύωσης ευρέως στις μέρες είναι η «τοξικότητα».

Όπως επισημαίνει με άρθρο της στην αμερικανική εφημερίδα The Wall Street Journal μία ψυχίατρος, είναι μια λέξη που την ακούει συχνά κατά τη διάρκεια θεραπευτικών συνεδριών και χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει ως τοξικούς γονείς, αδέλφια, γείτονες, πρώην και νυν συναδέλφους.

Κάποτε το επίθετο τοξικός/ή/ό χρησιμοποιούταν κυρίως όταν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε φυτά, βέλη και χημικές ουσίες. Σχετικά πρόσφατα το επίθετο που ορίζει κάτι ως δηλητηριώδες, χαρακτηρίζει πλέον και ανθώπους. Τα βιβλία αυτοβελτίωσης και το τραγούδι «Toxic» της Britney Spears συνέβαλαν σίγουρα στη «μεταμόρφωση» της λέξης από την κυριολεκτική της έννοια στη μεταφορική. Το 2018, τα λεξικά της Οξφόρδης την επέλεξαν ως τη λέξη της χρονιάς, ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γεμάτα από συμβουλές για το πώς να εντοπίσετε ένα τοξικό άτομο.

Ποιοι είναι οι τοξικοί άνθρωποι;

Ως τοξικοί άνθρωποι συνήθως χαρακτηρίζονται εκείνοι που απομυζούν ενέργεια, δημιουργούν άγχος και αρέσκονται στο να ασκούν κριτική. Και εδώ έγκειται το πρόβλημα: Δεν υπάρχει διάθεση για να αφήσουμε χώρο στον απέναντί μας, παρόλο που οι περισσότεροι από εμάς, κατά καιρούς, έχουμε υιοθετήσει την ίδια ακριβώς συμπεριφορά. Περισσότερο από ένας χαρακτηρισμός, όταν κάποιος μπει στην κατηγορία του τοξικού, έχει εισέλθει σε ένα «κλαμπ» από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή. Όταν είσαι τοξικός, είσαι για πάντα τοξικός.

Εμπόδιο στις ανθρώπινες σχέσεις

Όπως επισημαίνει η Αμερικανίδα ψυχίατρος, η κατηγοριοποίηση είναι χρήσιμη όταν βοηθά τον εγκέφαλο να ταξινομήσει και να τακτοποιήσει τα τεράστιου όγκου ερεθίσματα της καθημερινότητας. Για παράδειγμα κάθε φορά που συναντάμε ένα αντικείμενο στο ύψος της μέσης με επίπεδη επιφάνεια και πόδια, μπορούμε να υποθέσουμε ότι πρόκειται για κάποιου είδους τραπέζι. Μια υπόθεση η οποία μας εξοικονομεί χρόνο και ενέργεια. Όμως η τάση να κατηγοριοποιούμε τους ανθρώπους μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένες εκτιμήσεις οι οποίες εμποδίζουν την κατανόηση, την ενσυναίσθηση και πλήττουν την επικοινωνία.

Ο χαρακτηρισμός τοξικός, αποτελεί μια καλή δικαιολογία για να απομακρυνθούμε από κάποιον. Αν είναι τοξικός, δικαιολογούμαστε να τον αγνοούμε, να τον αποφεύγουμε και να απομακρυνόμαστε από αυτόν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχουν άνθρωποι, των οποίων η συμπεριφορά είναι εξόχως προβληματική και επιβλαβής, όπως στις περιπτώσεις που είναι παρούσες η βία και η κακοποίηση. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η πιο υγιής αντίδραση είναι να αποκόψουμε το άτομο.

Αυτό που ανησυχεί όμως περισσότερο την ψυχολόγο είναι το πόσο άνετα χρησιμοποιείται σήμερα ο όρος «τοξικός» για οποιονδήποτε με τον οποίο διαφωνούμε ή ο οποίος δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μας.
Όταν χωρίζουμε τον κόσμο σε τοξικούς και μη τοξικούς ανθρώπους, πέφτουμε σε μια γνωστική παγίδα γνωστή ως λογική «όλα ή τίποτα». Αν κάποιος είναι τοξικός, δεν υπάρχει λόγος να συζητήσουμε μαζί του. Γιατί να μπεις στον κόπο να προσπαθήσεις να καταλάβεις από πού προέρχονται ή τι μπορεί να συμβαίνει στη ζωή τους, αν αυτοί οι άνθρωποι είναι κατά βάση ελαττωματικοί;

Από τη στιγμή που κάποιος τοποθετείται στο κουτί της τοξικότητας, δεν υπάρχει χώρος για συμβιβασμό μαζί τους ή για περιέργεια γι' αυτούς. Αντί να σκεφτούμε: «Αυτός είναι ο εκνευριστικός θείος μου που έχει κάποιες απόψεις με τις οποίες διαφωνώ εντελώς, όμως έχει και κάποια φανταστικά χαρακτηριστικά», η αντίδραση είναι: «Τελείωσα με αυτό το άτομο». Μέσα στη βεβαιότητά μας για την τοξικότητά τους, κινδυνεύουμε να χάσουμε την ανθρωπιά τη δική μας, αλλά και τη δική τους.

Ο διάλογος είναι σωτήριος

Όπως επισημαίνει η συγγραφέας του άρθρου, στις συνεδρίες της γίνεται πολύ συζήτηση που αφορούν τον τερματισμό των σχέσεων με τους λεγόμενους τοξικούς ανθρώπους. Η θέσπιση ορίων συχνά μεταφράζεται με διακοπή της επικοινωνίας. Όμως όταν σταματάμε να μιλάμε, στερούμε από τον εαυτό μας τη δυνατότητα για μια δυνητική επιδιόρθωση και διαγράφουμε την πιθανότητα μιας σχέσης.

Ένας ασθενής εξήγησε κάποτε κατά τη διάρκεια μιας αρχικής αξιολόγησης: «Έτσι όπως το βλέπω εγώ, οι άνθρωποι είναι είτε μαζί μου είτε εναντίον μου». Όταν η ψυχίατρος απάντησε ότι στη θεραπεία της θα της μάθαινε να αμφισβητεί τις σπασμωδικές αντιδράσεις και να αντιστέκεται στην παρόρμηση να απορρίπτει ή να κρίνει, αποφάσισε ότι δεν ήταν η κατάλληλη ψυχίατρος γι' αυτήν.

«Δεν είναι δουλειά του ψυχιάτρου να βρίσκεται στην ίδια ομάδα με τον ασθενή;», αναρωτήθηκε.

Η δουλειά του ψυχιάτρου, της εξήγησα, είναι να ενθαρρύνει τον ασθενή να εκτιμά την πολυπλοκότητα, να προσπαθεί να κατανοήσει και να αποκλείσει να πορεύεται στη ζωή με το δόγμα «εμείς και αυτοί».

Από τη στιγμή, όμως, που χαρακτηρίζουμε κάποιον ως τοξικό, όλες οι επακόλουθες αλληλεπιδράσεις ερμηνεύονται μέσα από ένα μη καλοπροαίρετο πρίσμα και θεωρούνται ως περαιτέρω επιβεβαίωση ότι το άτομο είναι στην πραγματικότητα τοξικό.

Άλλες ερμηνείες

Η Αμερικανίδα ψυχίατρος προτρέπει τους ασθενείς της να αναζητούν χαρακτηριστικά και πληροφορίες που ανατρέπουν την άποψή τους ότι κάποιος είναι τοξικός. Υπάρχουν άλλες εξηγήσεις για τις πράξεις του ατόμου; Πρόκειται για ένα μεμονωμένο περιστατικό ή για ένα μοτίβο;

Σε μια μελέτη, τρεις ομάδες υπέστησαν σε ηλεκτροσόκ. Στην πρώτη ομάδα είπαν ότι το ηλεκτροσόκ έγινε κατά λάθος και χωρίς να το ξέρουν οι σύντροφοί τους. Στη δεύτερη ανέφεραν ότι τους έκαναν ηλεκτροσόκ σκόπιμα, αλλά χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Στην τρίτη ομάδα είπαν ότι τους έκαναν ηλεκτροσόκ επειδή ο σύντροφός τους προσπαθούσε να τους βοηθήσει να καλυτερεύσουν. Όσοι ανήκαν σε αυτή την τρίτη ομάδα ανέφεραν σημαντικά λιγότερο πόνο από εκείνους των άλλων δύο ομάδων. Η απλή αίσθηση ότι κάποιος είχε καλές προθέσεις και προσπαθούσε να τους βοηθήσει περιόρισε τον πόνο.

Αν και είναι αφελές να πιστεύουμε ότι οι προθέσεις όλων είναι καλοπροαίρετες, ίσως αξίζει τουλάχιστον να αναρωτηθούμε για την αιτία πριν από το αποτέλεσμα. Σύμφωνα με την συντάκτρια του άρθρου σπάνια ακούς κάποιον να χαρακτηρίζει το παιδί ή το κατοικίδιό του ως «τοξικό». Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει περιθώριο, τόσο για να δοθεί συγχώρεση στα λάθη, όπως και να δούμε τον άνθρωπο (ή το κατοικίδιο) πέρα από τα λάθη του.