Όταν σπάνε οι φούσκες: Από τις τουλίπες στο Bitcoin

Στο Bitcoin πηγαίνει δικαιωματικά μάλλον ο τίτλος της «φούσκας της χρονιάς», αφού το ψηφιακό κρυπτονόμισμα έκανε ποδαρικό στο 2018 με την ισοτιμία του κοντά στα 20.000 δολάρια και έναν μήνα πριν το τέλος του έτους βρίσκεται κάτω από το όριο και των 4.000 δολαρίων. Υπολογίζεται πως η αγορά των κρυπτονομισμάτων έχει χάσει 700 δισ. δολάρια από την αξία που είχε στις αρχές του έτους. Όμως αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που ζούμε την ταχεία συρρίκνωση μίας φούσκας, άλλωστε έχουν περάσει σχεδόν 400 χρόνια από την πρώτη καταγεγραμμένη.

Ας δούμε μερικά περιστατικά που απληστία, άγνοια και υπερβολικές προσδοκίες δημιούργησαν ένα κοκτέιλ που όταν σερβιρίστηκε τελικά στους επενδυτές κάθε άλλο παρά υπέροχη γεύση είχε.

Το πλέον απίθανο κερδοσκοπικό επεισόδιο που έχει καταγράψει η ιστορία είναι η μανία της τουλίπας που κατέλαβε τους Ολλανδούς πριν από 400 περίπου χρόνια, αποτυπώνοντας όλο το μεγαλείο του ανορθολογισμού του ανθρώπου. Όσο αλλόκοτο και αν ακούγεται, το μέσο που οδήγησε σ’ αυτή την απίστευτη κερδοσκοπική έκρηξη δεν ήταν μετοχές ή ακίνητα ή κάποιο πολύτιμο μέταλλο αλλά... οι βολβοί τουλίπας!

Η ολλανδική κοινωνία καταλήφθηκε από μανία. Οι τουλίπες ανταλλάσσονταν όχι μόνο με χρήματα αλλά και με γη, ακίνητα, ακόμα και ζώα. Ένας βολβός τουλίπας μπορούσε να ανταλλαγεί με ένα σπίτι με κήπο στο ομορφότερο κανάλι του Άμστερνταμ. Η επένδυση σε βολβούς μετατράπηκε, ή τουλάχιστον έτσι νόμιζαν οι περισσότεροι, σε ένα σίγουρο τρόπο για να γίνει κανείς γρήγορα πλούσιος. Αρκεί να αγόραζε ένα βολβό και να περίμενε μερικούς μήνες! Λίγο πριν την κατάρρευση ένας βολβός βάρους περίπου 33 γραμμαρίων, ο λεγόμενος Αντιβασιλέας, δημοπρατήθηκε για 4.200 φιορίνια. Με 1.000 μπορούσες να αγοράσεις ένα ωραίο σπίτι.

Το Φεβρουάριο του 1637, ωστόσο, το όνειρο τέλειωσε. Κάποιοι προνοητικοί ή τυχεροί, χωρίς προφανή λόγο, αποφάσισαν να πουλήσουν τους βολβούς τους. Η προσφορά δεν μπόρεσε να καλυφθεί από νέους επενδυτές και γρήγορα οι αρχικές πωλήσεις βρήκαν μιμητές, μετατράπηκαν σε μαζικές ρευστοποιήσεις και τελικά οδήγησαν σε πανικό και οικονομική καταστροφή.

Οι τιμές κατέρρευσαν και όσοι είχαν αγοράσει βολβούς τουλίπας, πολλοί από τους οποίους είχαν πουλήσει το σπίτι τους ή είχαν δανειστεί, χρεοκόπησαν. Σημαντικοί έμποροι μετατράπηκαν εν μία νυκτί σε ζητιάνους και πολλοί ευγενείς είδαν τις περιουσίες τους να εξανεμίζονται. Η κάθετη πτώση των τιμών οδήγησε σε συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας.

Μετά την επιτυχία της Εταιρείας των ανατολικών Ινδιών η Βρετανία δημιούργησε το 1711 μία παρόμοια εταιρεία που είχε το μονοπώλιο στις θαλάσσιες μεταφορές στη Νότια Αμερική. Οι επενδυτές έσπευσαν να αγοράσουν μετοχές και έκαναν νέες αγορές κάθε φορές που τα στελέχη της εταιρείας περιέγραφαν αμύθητα πλούτη που (υποτίθεται πως) έβρισκαν στα νησιά και την ενδοχώρα της περιοχής. Η αξία των μετοχών ξεπέρασε τις 1.000 λίρες πριν καταρρεύσουν με πάταγο, αφού οι υποσχέσεις για πλούτη δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ. Επενδυτής στην εταιρεία υπήρξε και ο σερ Ισάακ Νεύτον που ίσως εξαιτίας της οδυνηρής του εμπειρίας να είπε πως «είμαι σε θέση να υπολογίσω την κίνηση των άστρων αλλά όχι και την τρέλα των ανθρώπων».

Η κατάρρευση των μετοχών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης τον Οκτώβριο του 1929 προκάλεσε τη Μεγάλη Ύφεση που έγινε αισθητή σε όλο τον κόσμο και αποτυπώθηκε ανάγλυφα στην τέχνη, κυρίως στη μουσική και τον κινηματογράφο. Είναι χαρακτηριστικό πως στην πρώτη τετραετία της ύφεσης και μόνο στις ΗΠΑ έκλεισαν 4.000 τράπεζες.

Κι όμως, λίγους μήνες πριν την κατάρρευση του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, τον Οκτώβριο του 1929, δεν υπήρχε καμία αμφιβολία για τις δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης της αμερικανικής οικονομίας και του χρηματιστηρίου. Είχε προηγηθεί ένα όργιο κερδοσκοπίας, βασισμένο στην άπλετη ρευστότητα και την ισχυρή, καθολική πεποίθηση για τις δυνατότητες απεριόριστου πλουτισμού μέσω του χρηματιστηρίου. Την Τρίτη 29 Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε η χειρότερη συνεδρίαση στη (μέχρι τότε) ιστορία του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης και ολοένα και περισσότεροι άρχισαν να συνειδητοποιούν πως ο μηχανισμός της αδιάκοπης ανόδου λειτουργούσε και αντίστροφα. Μέσα σε μια μόνο ημέρα έγιναν καπνός τα κέρδη του προηγούμενου έτους και λίγες εβδομάδες μετά είχαν χαθεί πάνω από 30 δισ. δολαρίων εικονικού πλούτου.

Η κρίση είχε καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και τις αναπτυσσόμενες χώρες. Το διεθνές εμπόριο συρρικνώθηκε, η ανεργία εκτοξεύτηκε σε πολύ υψηλά επίπεδα, η παραγωγή μειώθηκε, τα εισοδήματα μειώθηκαν δραστικά. Το 1933 το ΑΕΠ των ΗΠΑ ήταν μικρότερο σχεδόν κατά το 1/3 από το ΑΕΠ του 1929, ενώ 13 εκατ. άνθρωποι (1 στους 4) ήταν χωρίς εργασία, ζώντας σε άθλιες συνθήκες. Στην Βρετανία η ανεργία ανήλθε στο 26,6% το 1931 και στη Γερμανία ξεπέρασε το 33,7%. Η μεγάλη κρίση του 1929 τερμάτισε την πρώιμη εποχή της παγκοσμιοποίησης, καθώς οι περισσότερες χώρες υιοθέτησαν πολιτικές περιορισμού του διεθνούς εμπορίου και επιβολής αυστηρών ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων. Το κλίμα της διεθνούς καχυποψίας, της εσωστρέφειας και του ελέγχου που επικράτησε καθ’ όλη τη δεκαετία του 1930 τερματίστηκε μόνο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Με οδηγούς την άπλετη ρευστότητα, εξαιτίας της πολιτικής χαμηλών επιτοκίων της κεντρικής τράπεζας και τις μεγάλες προσδοκίες για τις δυνατότητες της χώρας, δημιουργήθηκε μια τεράστια κερδοσκοπική φούσκα στην αγορά ακινήτων και στο χρηματιστήριο. Η προφητεία της εποχής ήθελε την Ιαπωνία να αναδεικνύεται γρήγορα στη μεγαλύτερη οικονομική και τεχνολογική δύναμη του πλανήτη, αφήνοντας στο περιθώριο τις ΗΠΑ.

Στις 29 Δεκεμβρίου του 1989 ο δείκτης του χρηματιστηρίου της χώρας, Nikkei, ξεπέρασε τις 39.000 μονάδες από 10.000 μονάδες που ήταν λίγα χρόνια πριν. Οι τιμές των ακινήτων διπλασιάστηκαν και των εμπορικών ακινήτων τριπλασιάστηκαν! Η κεφαλαιοποίηση, δηλαδή η συνολική τρέχουσα αξία όλων των μετοχών, της χώρας ξεπερνούσε την αντίστοιχη κεφαλαιοποίηση των ΗΠΑ παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ είχαν διπλάσιο πληθυσμό και υπερδιπλάσιο ΑΕΠ.

Η αρχή του τέλους τοποθετείται το 1990 όταν η κεντρική τράπεζα της Ιαπωνίας άρχισε να αυξάνει τα επιτόκια με στόχο να περιορίσει την κερδοσκοπία. Στις αρχές του 1991 το πάρτι τελείωσε βίαια: το χρηματιστήριο κατέρρευσε και παράλληλα έσκασε η φούσκα στην αγορά ακινήτων. Η οικονομία καθηλώθηκε σε χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και στασιμότητα, ενώ η δυναμική δεν ανακτήθηκε, παρά το μηδενισμό των επιτοκίων από την κεντρική τράπεζα και τις μεγάλες κρατικές δαπάνες για την τόνωση της οικονομίας.

Τη δεκαετία του 1990 το διαδίκτυο μπήκε για τα καλά στη ζωή μας δημιουργώντας νέες πρωτοφανείς δυνατότητες και μεγάλες ευκαιρίες για επιχειρηματική δράση. Η έλευση του διαδικτύου χαιρετίστηκε ως μια τεχνολογική καινοτομία ανάλογη αυτή του σιδηρόδρομου το 19^ο αιώνα.

Από το 1995 ξεκίνησε μια σταθερά ανοδική πορεία του δείκτη εταιριών υψηλής τεχνολογίας (NASDAQ) και από το επίπεδα των 800 μονάδων ανήλθε το 1998 περίπου στις 1.500 μονάδες. Το πάρτι μόλις ξεκινούσε. Ο δείκτης NASDAQ το 1999 απογειώθηκε κατακόρυφα και στις αρχές του 2000 ξεπέρασε τις 5.000 μονάδες! Εταιρείες με απίθανα σχέδια υπόσχονταν εξωφρενικά κέρδη και μέσα σε μια νύχτα διαπραγματεύονταν στο χρηματιστήριο με αξία πολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων, και σε ορισμένες περιπτώσεις δισεκατομμυρίων, δολαρίων.

Την κατακόρυφη άνοδο διαδέχθηκε η εξίσου κατακόρυφη πτώση και μέχρι τα μέσα του 2002 ο δείκτης των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας προσγειώθηκε στις 1.200 μονάδες. Πολλές εκατοντάδες εταιρίες υψηλής τεχνολογίας αφανίστηκαν, ενώ η κατάρρευση του χρηματιστηρίου οδήγησε στην εξαέρωση 5 τρισ. δολαρίων

Οι χρηματοοικονομικές καινοτομίες, η απορρύθμιση - μη επαρκής εποπτεία των τραπεζών, η υπερβολική ρευστότητα και η απληστία των τραπεζών ήταν οι βασικές αιτιίες της μεγάλης χρηματοπιστωτικής κρίσης το 2007 - 2008 που παραλίγο να οδηγήσει στην κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Το 2006 τράπεζα στην Καλιφόρνια δάνεισε 724.000 δολάρια για την αγορά σπιτιού σε Μεξικανό εργάτη που είχε πλήρη άγνοια της αγγλικής γλώσσας και το ετήσιο εισόδημά του δεν ξεπερνούσε τα 14.000 δολάρια!

Το πάρτι βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη. Οι πάντες αγόραζαν όλο και πιο ακριβά σπίτια με όλο και λιγότερα και κατόπιν χωρίς καθόλου δικά τους χρήματα. Όλα στηρίζονταν στο θαύμα του δανεισμού. Και αφού δανείστηκαν όλοι, ακόμα και οι φτωχοί μετανάστες, οι τράπεζες άρχισαν να δίνουν δάνεια ακόμα και σε άτομα χωρίς δουλειά ή άλλα περιουσιακά στοιχεία. Τα λεγόμενα «δάνεια του ψεύτη» δίνονταν σε δανειολήπτες που δεν παρείχαν κανένα στοιχείο που να επιβεβαιώνει την οικονομική τους κατάσταση. Πρόκειται για τα περιβόητα δάνεια NINJA (No Income, No Job, No Assets), δηλαδή δάνεια που δίνονταν σε άτομα χωρίς εισόδημα, χωρίς δουλειά και χωρίς περιουσιακά στοιχεία.

Η αντίστροφη μέτρηση για τις τράπεζες είχε ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 2007 (με μεγάλες τράπεζες να ανακοινώνουν μεγάλες ζημιές από δάνεια μειωμένης εξασφάλισης και δεκάδες χρεοκοπίες) ωστόσο την αρχή του τέλους σηματοδότησε μια αδιανόητη –για την εποχή μας- εικόνα: το Σεπτέμβριο του 2007 όλα τα τηλεοπτικά δίκτυα της Βρετανίας μετέδιδαν ουρές πολιτών έξω από την τράπεζα Northern Rock, να περιμένουν υπομονετικά να πάρουν τις καταθέσεις τους. Ακολούθησαν πολλοί δραματικοί μήνες με την κρίση να βαθαίνει και τις κυβερνήσεις να παρεμβαίνουν πυροσβεστικά διασώζοντας χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς. Το δράμα κορυφώθηκε το Σεπτέμβριο του 2008 με την πτώχευση της Lehman Brothers, την τέταρτη μεγαλύτερη επενδυτική τράπεζα των ΗΠΑ, τερματίζοντας μια μακρά ιστορική διαδρομή 158 ετών.

Το κρυπτονόμισμα που έκανε πέρυσι όλο τον κόσμο να ασχολείται με αυτό και έφτασε σε αξία τα 20.000 δολάρια έχει χάσει περισσότερο από το 75% της αξίας του, δικαιώνοντας όσους όλο αυτό το διάστημα μιλούσαν για μία φούσκα που οπωσδήποτε κάποια στιγμή θα σκάσει. Στο μεσοδιάστημα, η τρέλα των κρυπτονομισμάτων έχει αποδειχθεί εξαιρετικά επικίνδυνη υπόθεση όχι μόνο για όσους κινδυνεύουν ίσως να χάσουν οικονομίες ετών αλλά και για το περιβάλλον. Οι «φάρμες» υπολογιστών που έχουν δημιουργηθεί κυρίως στην Κίνα για να πραγματοποιούν σειρά από πολύπλοκους υπολογισμούς με «αντάλλαγμα» ένα κομμάτι από το Bitcoin ή κάποιο άλλο ψηφιακό κρυπτονόμισμα, καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Η ενέργεια αυτή προέρχεται από ρυπογόνες μονάδες παραγωγής που προσθέτουν τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα στην ήδη επιβαρυμένη ατμόσφαιρα. Ίσως και γι'αυτόν ακριβώς τον λόγο η περίπτωση του Bitcoin να είναι, τελικά, η πιο επικίνδυνη από όλες τις προηγούμενες φούσκες αφού δείχνει να έχει επιπτώσεις στη φυσική ισορροπία του πλανήτη.